Autor: Felix Mendelssohn Bartholdy
Prapremiera: 26 października 1985
Spośród baletów, których treść oparta jest na wątkach komedii Williama Szekspira, wymienić należy:
I. Sen (The Dream)
Balet w 1 akcie. Libretto i choreografia: Frederick Ashton; muzyka: Felix Mendelssohn, muzyka do "Snu nocy letniej", aranżacja: John Lanchbery; scenografia: Henry Bardon (dekoracje) i David Walker (kostiumy).
Prapremiera: Londyn 2 IV 1964, Covent Garden, The Royal Ballet.
Osoby: Tytania, królowa elfów - Antoinette Sibley; Oberon, jej mąż, król elfów - Anthony Dowell; Puk, elf - Keith Martin; wieśniak Spodek - Alexander Grant; Demetriusz, Lizander, Helena, Hermia, towarzysze Spodka, chłopiec hinduski. Rzecz dzieje się w lasku koło Aten.
Tytania i Oberon sprzeczają się o to, które z nich ma uczynić swoim paziem małego chłopca hinduskiego. Wreszcie Oberon wysyła elfa Puka po czarodziejskie ziele; komu zakropi się oczy sokiem owego ziela, ten zakochuje się w pierwszej spostrzeżonej istocie. Król elfów chce w ten sposób zemścić się na żonie i ośmieszyć ją, gdy zakocha się w jakimś dziwnym stworzeniu. Wchodzi para szczęśliwych kochanków, Hermia i Lizander, oraz para niezgodna - Helena i Demetriusz. Oberon każe Pukowi wpuścić kilka kropel czarodziejskiego soku do oczu Demetriusza, by odwzajemnił on miłość beznadziejnie w nim zakochanej Heleny. Jednocześnie Oberon wciska sok w oczy Tytanii, która zasypia. Pierwszą osobą, na którą po przebudzeniu pada jej wzrok, jest nieokrzesany wieśniak Spodek, ubrany przez Puka w czapkę z oślimi uszami. Tytania zakochuje się w Spodku. Tymczasem okazuje się, że Puk przez pomyłkę zaczarował niewłaściwego kochanka, Lizandra, który zakochuje się w Helenie, a Hermia pozostaje sama. By naprawić błąd, Oberon zasnuwa wszystko mgłą. Odpowiednio dobrane pary kochanków mają się udać na spoczynek, po czym Lizander ma po przebudzeniu zobaczyć najpierw Hermie i odnaleźć swą miłość do niej. Tytanii zaś pokazują oślą głowę Spodka; czar pryska, pogodzeni małżonkowie odchodzą, a Spodek duma nad tym, co mu się przydarzyło, i godzi się z tym, że to był tylko sen.
Akcja baletu rozpoczyna się od II aktu sztuki Szekspira i obejmuje akt III, od sceny przebudzenia się Tytanii i spotkania ze Spodkiem. Pominięte zostały wszystkie sceny między księciem Aten Tezeuszem a jego narzeczoną Hipolitą, a więc również akty I i IV. W pozostałym wątku Tytanii i dwóch par kochanków niektóre sytuacje zostały uproszczone i skrócone celem skondensowania fantastyki, na którą Ashton kładł największy nacisk, podkreślając w swej choreografii zwiewność i nierealność postaci. Romantyczna muzyka Mendelssohna, liryczna i melodyjna, a zarazem podporządkowana klasycznej dyscyplinie formy, była tu czynnikiem organizującym. Jej nastrojowość, prosta rytmika i lekka kolorystyka orkiestrowa kojarzą się z atmosferą baśniowego "Snu nocy letniej". Mimo tak różnorodnego tworzywa, jak poetycki tekst Szekspira, romantyczna muzyka i neoklasyczna choreografia, spektakl ten, zdaniem krytyki, cechowała zadziwiająca jedność stylu. Balet figurował w programie występów The Royal Ballet w Polsce w październiku 1966.
"Sen" Ashtona był wielokrotnie wznawiany przez inne zespoły, m.in.: przez Australian Ballet 11 VII 1969, City Center Joffrey Ballet 9 VIII 1973, Kungliga Svenska Baletten 14 X 1975, Het Nationale Ballet 5 XII 1977, National Ballet of Canada 5 II 1978.
II. Sen nocy letniej (Ein Sommernachtstraum)
Balet w 2 aktach z prologiem. Muzyka: Feliks Mendelssohn, "Uwertura" i muzyka do "Snu nocy letniej"; Gyórgy Ligeti: "Volumina da camera", dwie etiudy organowe, "Continuum" na klawesyn; melodie katarynkowe; choreografia: John Neumeier; scenografia: Jurgen Rose.
Prapremiera: Hamburg 10 VII 1977, Staatsoper.
Osoby: Hippolita - Zhandra Rodriguez; Helena - Marianne Kruuse; Hermia - Megali Messac; Demetriusz - Tanju Tuzer; Tezeusz - Francois Klaus; Lizander - Ivan Liska; Tytania - Zhandra Rodriguez; Oberon - Francois Klaus; Puk - Kevin Haigen; Zettel (Spodek) - Max Midinett; Filostrat - nadzorca dworskich zabaw, grupa rzemieślników, grupa szwaczek, Pajęczyna, Kwiat fasoli, Nasienie gorczycy, Ćma, orszak Tytanii, wieszczki, damy i panowie dworu, druhny Heleny i Hermii.
Prolog. Pokój Hippolity. Pod nadzorem Filostrata odbywają się przygotowania do ślubu Hippolity z księciem Aten, Tezeuszem. Helena i Hermia, przyjaciółki narzeczonej, pomagają jej w szyciu ślubnej sukni. Zjawia się oficer Demetriusz, dawny narzeczony Heleny, ubiegający się teraz o względy Hermii, zdaje się nie zauważać, że Helena kocha go nadal. Ale w Hermii zakochany jest także ogrodnik Lizander - i to z wzajemnością; wręcza jej list z prośbą o spotkanie w lesie. Zazdrosna Helena znajduje list i pokazuje go Demetriuszowi. W odwiedziny do narzeczonej przychodzi Tezeusz, nie stroniąc przy tym od flirtów z damami dworu, co budzi niepokój Hippolity. Przychodzi też grupa rzemieślników z propozycją odegrania sztuki "Pyram i Tysbe" w czasie uroczystości weselnych. Hippolita zostaje sama; rozmyśla nad znalezionym listem i w końcu zasypia.
Akt I. Noc w lesie. Świat baśni. Między królową wieszczek Tytanią a królem elfów Oberonem wybucha sprzeczka. Rozgniewany Oberon wręcza zaufanemu elfowi, Pukowi, czarodziejski kwiat, który potrząsany nad głową śpiącej osoby sprawia, że po przebudzeniu zakochuje się ona w pierwszej ujrzanej istocie. Tymczasem w lesie Lizander spotyka się z Hermią, Demetriusz szuka Hermii, a Helena go śledzi. Współczując Helenie, Oberon każe Pukowi posłużyć się kwiatem tak, aby Demetriusz ponownie w niej się zakochał. Lecz Puk myli się i potrząsa kwiatem nad Lizandrem, którego budzi Helena i staje się przedmiotem miłości ogrodnika. Helena ucieka, Hermia szuka Lizandra.
Zettel i rzemieślnicy odbywają w lesie próbę swej sztuki. Psotny Puk przemienia głowę Zettela w głowę osła. Potrząsa kwiatem nad głową śpiącej Tytanii, która budząc się spostrzega Zettela z oślą głową i od razu zakochuje się w nim. Jednakże Oberon, obserwując śpiącego Demetriusza, stwierdza, że Puk pomylił się. Teraz Puk powiewa kwiatem nad głową oficera, ale oto Helena potyka się o śpiącego, który zakochuje się w niej także. Widząc to zamieszanie, Oberon każe Pukowi przywrócić porządek. Puk układa śpiące pary kochanków i potrząsa nad nimi kwiatem.
Akt II. Świt w lesie. Oberon wyzwala Tytanię z miłości do Zettela i zapanowuje między nimi zgoda. Helena i Demetriusz, Hermia i Lizander odnajdują się nawzajem, Zettel zostaje uwolniony od oślej głowy.
Pokój Hippolity. Tezeusz budzi czule śpiącą Hippolitę. Wchodzą inne pary kochanków, proszą o pozwolenie na ślub, Tezeusz je błogosławi.
Sala balowa. Rzemieślnicy przedstawiają sztukę "Pyram i Tysbe" (divertissement). Po rozejściu się gości Tezeusz i Hippolita wyznają sobie miłość.
J. Neumeier wykorzystał w swym balecie wszystkie wątki Szekspirowskiej komedii, tworząc widowisko bogate, różnorodne i utrzymane w klimacie Szekspirowskiego teatru. Akcja toczy się na dwóch płaszczyznach zróżnicowanych muzycznie: rzeczywistości na tle muzyki Ligetiego i katarynkowych melodyjek w scenach z rzemieślnikami, oraz snu przy wtórze muzyki Mendelssohna. W koncepcji Neumeiera Hippolita utożsamia się we śnie z Tytanią, w Oberonie zaś widzi Tezeusza. Ta dwuwymiarowość miłosnej tęsknoty oraz wymienialność obiektów pożądań dwóch pozostałych par zadecydowały o sposobie prowadzenia akcji, która przedstawia raczej sytuacje niż przeżycia konkretnych postaci oraz nasycona jest silnie erotyką. Balet "Sen nocy letniej" Neumeiera wystawiły też inne teatry: Kongelige Danske Ballet 16 X 1981, w obs. M. Honningen, F. Andersen, J. Eliasen, Opera Paryska 7 V 1982, w obs. N. Pontois, M. Loudieres, F. Clerc, B. Boucher, J.-Y. Lormeau, Ch. Jude, P. Dupond i G. Piletta.
"Sen nocy letniej" miał wiele wersji baletowych, a jedną z pierwszych był balet M. Petipy, sc. M. Boczarow i P. Lambini, Petersburg 3 IX 1876, Teatr Maryjski. Inaczej ujął ten temat M. Fokin w balecie "Elfy" ("Les Elfes") do uwertury ze "Snu nocy letniej" oraz do "Andante" i "Allegro z Koncertu skrzypcowego e-moll" Mendelssohna; premiera odbyła się 26 II 1924 w nowojorskiej Metropolitan Opera. Fragment ze "Snu nocy letniej" stał się też tematem polskiego baletu "Tytania i Osioł".
Do muzyki Mendelssohna opracowali również "Sen nocy letniej": G. Balanchine, dek. D. Hays, kost. B. Karinska, Nowy Jork 17 I 1969, New York City Ballet, w obs. M. Hayden i E. Villella , H. Spoerli, sc. J. Zimmermann, 4 I 1976, Basler Ballett.
Innym baletem na ten sam temat jest "Nowy sen nocy letniej" ("Ein neuer Sommernachtstraum"), libr. B. Kollinger, muz. G. Katzer, chor. T. Schilling, dek. R. Hendrix, kost. E. Kleiber, Berlin 22 III 1981, Komische Oper, w obs. H. Bey, M. Lubitz, T. Hartmann, J. Hohmann.
Twórczość Szekspira była niejednokrotnie źródłem inspiracji choreografów i kompozytorów. Oprócz baletów "Otello", "Romeo i Julia" i "Poskromienie złośnicy" wymienić należy: "Hamlet" - do uwertury P. Czajkowskiego, libr. i chor. R. Helpmann, sc. L. Hurry, Londyn 19 V 1942, Sadler's Wells Ballet z R. Helpmannem w roli Hamleta i M. Fonteyn w roli Ofelii: retrospektywna wizja tragedii Hamleta; wznowienie 2 IV 1964 dla Royal Ballet z R. Nuriejewem i L. Seymour. "Hamlet" pokazany był w Polsce w czasie występów Sadler's Wells Ballet IX 1947.
"Hamlet", balet w 3 obrazach, libr. i chor. T. Gsowska, muz. B. Blacher, sc. H. Jiirgens, Monachium 19 XI 1950, Opera, w obs. F. Baur i I. Skorik.
"Hamlet", balet w 3 aktach, muz. N. Czerwiński, chor. Siergiejew, sc. S. Junowicz, Leningrad 12 XII 1970, Teatr im. Kirowa, w obs. N. Dołguszyn i A. Sizowa.
W Polsce temat ten inscenizował do uwertury P. Czajkowskiego G. Klauzner, sc. J. Osicki, Gdańsk 4 V 1975, Grupa "Baletowa Scena" przy Operze Bałtyckiej, w obs. J. Jakubowski i E. Napiórkowska.
"Wesołe kumoszki z Windsoru", balet w 3 aktach, libr. I. Kowtunow, muz. W. Oranski, chor. W. Burmeister i I. Kuriłow, sc. B. Wołkow, Moskwa 10 VI 1942, Teatr Muzyczny im. Stanisławskiego i Niemirowicza-Danczenki, w obs. W. Bowt (Anna Page), A. Cziczinadze (Fenton) i A. Klejn (Falstaff)-"Antoniusz i Kleopatra" jako "Les Amours d'Antoine et Cleopatre", muz. R. Kreutzer, chor. J. Aumer, Paryż 8 VI 1808, Opera; balet w 3 aktach, libr. A. Pudałow, muz. E. Łazariew, chor. M. Łazariewa, sc. E. Stenberg, Kiszyniów 24 XII 1965, Teatr Opery i Baletu; balet ten wystawiony też był w leningradzkim Teatrze Małym, 1968, w chor. I. Czernyszewa.
"Wiele hałasu o nic" jako balet "Miłością za miłość", libr. B. Pokrowski i V. Boccadoro, muz. T. Chriennikow, chor. V. Boccadoro, sc. N. Zołotariow, Moskwa 30 I 1976, Teatr Wielki, w obs. N. Timofiejewa (Beatrice), T. Golikowa (Hero), J. Władimirów (Benedyk), A. Godunow (Claudio); V. Boccadoro powtórzyła ten spektakl w Operze Poznańskiej 8 V 1977, w obs. M. Połyńczuk, K. Matecka, J. Starida, Z. Misiuda.
"Makbet", libr. W. Wasiljew, muz. K. Mołczanow, chor. J. Błażek; Usti nad Łabą 9 XI 1979, Teatr im. Z. Nejedlego, chor. W. Wasiljew, sc. W. Lewental, Moskwa 1 VI 1980, Teatr Wielki, w obs. W. Wasiljew (Makbet), N. Timofiejewa (lady Makbet), S. Radczenko (Duncan).
W niektórych innych baletach utwory Szekspira były tylko punktem wyjścia dla odległych reminiscencji lub swobodnej interpretacji, np. "Sonety miłosne" (zob. balety do muz. T. Bairda - "Cztery eseje") lub balet "Samotność" (zob. inne wersje baletu "Oczekiwanie"). Do nich należą też "Improwizacje do Szekspira" na tle muzyki D. Ellingtona i Z. Szostaka, chor. C. Drzewiecki, sc. K. Pankiewicz, Poznań 12 VI 1966, Opera: współczesny młody reżyser wywołuje własne wizje Szekspirowskich postaci: Hamleta (C. Drzewiecki) i Ofelii (O. Sawicka), Romea (W. Kościelski) i Julii (O. Sawicka), Kleopatry (R. Juszkat), lady Macbeth (T. Kujawa), Otella (P. Śliwa) i Desdemony (A. Deręgowska); balet prezentowany był podczas występów we Włoszech VI 1968. Podobnie potraktował temat Szekspirowskich postaci P. Lacotte w balecie do utworu D. Ellingtona "Such Sweet Thunder", pokazanym przez grupę Lacotte'a 4 X 1959 na Berliner Festwochen.
Swobodną impresją na Szekspirowski temat był również balet "Hamletowe skojarzenia" ("Hamlet Connotations"), muz. A. Copland "Wariacje na fortepian" i "Connotations for Orchestra", chor. J. Neumeier, dek. R. Wagner, kost. V. Aldredge, Nowy Jork 6 I 1976, American Ballet Theatre, w obs. M. Barysznikow (Hamlet), G. Kirkland (Ofelia), M. Haydee (Gertruda), E. Bruhn (Klaudiusz); balet ten przejęła w 1977 Opera w Hamburgu.
Źródło: Przewodnik Baletowy Irena Turska, PWM 1997
